Risicobeheersing is een continu proces welke vertrekt vanuit de doelstellingen die we als gemeente op de diverse beleidsvelden nastreven. De vraag staat centraal welke onzekerheden, kansen en risico’s het behalen van deze doelstellingen kunnen beïnvloeden en hoe we daarmee omgaan.  Het gesprek hierover leidt onder andere tot een overzicht van financiële en niet- financiële risico’s met eventuele maatregelen. Dit overzicht actualiseren wij periodiek. Zoals afgesproken nemen we vervolgens de TOP-risico’s uit dat overzicht in deze paragraaf op. Ook in de programma's zijn deze risico's te vinden. Het gaat dan om risico’s met een groot financieel gevolg (> € 1 miljoen) en/ of met forse invloed op het imago of het halen van onze doelstellingen. De kans van optreden is => 25%. Hiermee leggen we direct het verband met de doelen die wij nastreven en de onzekerheden die daar invloed op hebben.

Bij het inventariseren van risico’s kijken we naar:

• de kans, dat een gebeurtenis zich voordoet;
• de invloed op de prestaties en het imago van de gemeente;
• de eventuele financiële gevolgen van een gebeurtenis.

Die gevolgen kunnen eenmalig voorkomen of zijn (deels) structureel. Bij de bepaling van de grootte van financiële  risico’s gaan we ervan uit, dat structurele risico’s in vier jaar worden gedekt door ombuigingen binnen de begroting, aanpassing van beleid of beheersmaatregelen. Deze systematiek leidt tot een verdubbeling van de financiële gevolgen. Het 1e jaar zijn de gevolgen 100%, het 2e jaar 67%, het 3e jaar 33% en het 4e jaar 0%.

Risico's (projecten) Grondbedrijf

Voorheen werd in deze paragraaf een expliciete uitsplitsing gemaakt naar risico’s algemene dienst en risico’s grondbedrijf. De risico’s van het grondbedrijf werden hierbij in samenhang gezien met de Algemene Reserve Grondbedrijf, terwijl de andere risico’s werden gekoppeld aan de Algemene Reserve. Dit had onder andere tot gevolg dat in het overzicht met TOP-risico’s de grondexploitatierisico’s niet voorkwamen en dat het minder goed zichtbaar was wat de hoogte van de vrije ruimte in de reserves was.

Met het besluit bij de vaststelling van de Nota Reserves en Voorzieningen in mei 2023 is de Algemene Reserve Grondbedrijf opgeheven. Het benodigd weerstandsvermogen voor de risico’s van grondexploitaties maakt nu integraal onderdeel uit van het totale weerstandsvermogen van de gemeente. De risico’s van grondexploitaties worden meegenomen in de TOP-risico’s.

In mei 2023 is door u het Meerjaren Perspectief Grondexploitaties 2023 vastgesteld. In hoofdstuk 6 daarvan is uitvoerig ingegaan op de hierin te onderkennen risico’s en het benodigd weerstandsvermogen. In deze paragraaf komen we daar in hoofdlijnen op terug. In onderliggende risicobeschrijvingen is een onderscheid gemaakt tussen grondexploitaties bedrijventerreinen (programma Economie) en niet-bedrijventerreinen (programma Leefomgeving). Dit is in lijn met de BBV.

Projectoverstijgende risico’s
Dit betreffen risico’s waar de gemeente geen of zeer beperkt invloed op heeft. Bijvoorbeeld inflatie, rente, uitgiftevertraging en opbrengstenstijging.  Op basis van statistische analyse is een bruto risicobedrag van € 1,5 miljoen bepaald.

Projectspecifieke risico’s
Dit zijn, soms unieke, risico’s die zich kunnen voordoen binnen de projecten. Te denken is aan mee- en tegenvallers op de civiele ramingen, stikstofrisico bij gewenste bestemmingswijzigingen, prijsstelling van kavels die nog verkocht moeten worden, planschade uitkeringen vanwege bestemmingswijzigingen, tegenvallende saneringskosten, natuurcompensatie en dergelijke. Op basis van statistische analyse is een bruto risicobedrag van € 4,2 miljoen bepaald.

IFLO-methode
Deze methode wordt toegepast op de overige complexen binnen het grondbedrijf. Het uitgangspunt hierbij is dat 10% van de negatieve boekwaarde en 10% van de resterende kosten wordt meegenomen als risicobedrag. Dit bruto risico is in deze MPG 2023 bepaald op €  1,3 miljoen.

Specifieke gebeurtenissen
Deze gebeurtenissen hebben betrekking op die aspecten die feitelijk niet begroot zijn. In het MPG 2023 heeft dit betrekking op de Zuidwest Poort en op he stikstofrisico, gezamenlijk een ingeschat risico van € 7,7 miljoen.

Systematiek tussentijdse winstneming
In de BBV is het realisatieprincipe voor winstneming aan de orde. Op basis van het door de raad vastgestelde voorzichtigheidsbeginsel is een risico op winstneming bepaald van € 1,3 miljoen.

In juli 2023 heeft u besloten om de grondexploitatie Ecofactorij 2 te openen. Het opgenomen bruto risicobedrag bedraagt € 7,6 miljoen.

Bovengenoemde risicobedragen voor totaal € 23,5 miljoen zijn de bruto risico’s binnen het Grondbedrijf. Tegenover deze bedragen staan ook winstverwachtingen en budgetposten onvoorzien welke (gedeeltelijk) als dekking ingezet worden voor het opvangen van de risico’s. Wanneer deze bedragen van de bruto risico’s afgetrokken worden resteert er een netto risico van € 16,8 miljoen. Dit is ook zichtbaar in de opgenomen risicobeschrijvingen van grondexploitaties op basis van bruto risicobedrag * kanspercentage. Het gaat dan om de optelsom van risico 'Grondbedrijf bedrijventerreinen' en risico 'Grondbedrijf niet-bedrijventerreinen'.

Onderstaande grafiek toont de risico's van het grondbedrijf naar de verschillende projecten.

Risico's totaal

Hoewel in voorgaande jaarstukken en begrotingen in onderstaande grafiek alleen de risico's van de algemene dienst werden getoond, zijn daar nu met terugwerkende kracht ook de risico's van het grondbedrijf in meegenomen voor het integrale beeld.
De omvang van de financiële risico's van de gemeente als geheel is berekend op € 54,9 miljoen en is daarmee gestegen ten opzichte van het berekende bedrag van € 35,0 miljoen bij de jaarrekening 2022. Er zijn 5 nieuwe financiële TOP-risico's toegevoegd, één risico is geen TOP-risico meer en dus vervallen en vier TOP-risico's zijn gewijzigd.  

Risicoprofielen   

Het risicobestand bestaat uit een groot aantal risico’s die verschillen in omvang en kans van optreden. Om het risicoprofiel goed te kunnen duiden, is het interessant om in beeld te hebben hoe de verdeling van de risico’s naar omvang / kans eruit ziet. Dit is grafisch onderstaand weergegeven. Elke punt in de grafiek verwijst naar een risico waarop geklikt kan worden om een uitgebreide beschrijving en de bij het risico horende beheersmaatregelen te lezen.

Ten opzichte van de financiële TOP-risico’s in de jaarrekening 2022 zijn een aantal TOP-risico’s nieuw, bijgesteld / gewijzigd of vervallen, daarnaast zijn de risico gerubriceerd naar de nieuwe programma-indeling:

Nieuwe risico's:
Er zijn 5 nieuwe Top-risico's bijgekomen:

1882 Grondbedrijf niet-bedrijventerreinen
Deze is nieuw als TOP-risico omdat de risico's van het grondbedrijf nu integraal in dit deel worden meegenomen. Het risico is op zichzelf niet nieuw. Zoals eerder uitgelegd in deze paragraaf kennen de grondrisico's (altijd al) een eigen berekeningswijze. De kans is hier zo gekozen dat van het brutobedrag naar het nettobedrag wordt gerekend. Het betreft de volgende aspecten:
- Kostenstijgingen, verkopen onder vastgestelde grondprijs, vertragingen in verkoopproces, scope aanpassingen om gebied te kunnen verkopen.
- Saneringsplan valt duurder uit.
- Ontwikkelplan moet worden herzien (minder bebouwing).
- Bij verdere uitwerking van plannen kan om verschillende redenen blijken dat de geraamde budgetten voor het bouw- en woonrijpmaken onvoldoende zijn.
- Bij verdere uitwerking van de plannen kan worden besloten tot een andere (woningbouw)programmering.

1861 Nadeel op de legesinkomsten kan niet meer worden opgevangen door de voorziening
Het betreft het risico dat legesopbrengsten zodanig lager zijn dan begroot, dat de voorziening onvoldoende ruimte biedt om dit nadeel op te kunnen vangen. Voor het verstrekken van omgevingsvergunningen worden leges geheven. Uitgangspunt is dat de kosten die voor de vergunningverlening worden gemaakt volledig (100%) worden gedekt uit de legesopbrengsten. Fluctuaties in de opbrengsten moeten kunnen worden opgevangen door de ingestelde voorziening leges omgevingsvergunning. Jaarlijks kunnen opbrengsten echter sterk fluctueren. Onze uitgaven kunnen hierop binnen een bandbreedte meebewegen omdat we werken met een flexibele schil. We zien dat de laatste drie jaren een fors beroep op de voorziening (> € 2 miljoen) is gedaan omdat de opbrengsten van met name grote projecten achterbleven bij de raming. De voorziening bedraagt eind 2022 circa € 800.000. Het risico bestaat dat de voorziening niet meer toereikend is om fluctuaties op te vangen.

1841 Herontwikkeling Oranjerie
Dit betreft het risico dat de Oranjerie niet tot ontwikkeling komt. Bijvoorbeeld doordat de subsidie impulsaanpak winkelgebieden niet wordt toegekend of niet rechtmatig wordt besteed. Of doordat het krediet niet toereikend is om het stadspark aan te leggen en omliggende straten aan te passen. O het lukt de initiatiefnemer niet om alle eigendommen binnen het plangebied in eigendom te verkrijgen.

1881 Grondbedrijf bedrijventerreinen
Deze is nieuw als TOP-risico omdat de risico's van het grondbedrijf nu integraal in dit deel worden meegenomen. Het risico is op zichzelf niet nieuw. Zoals eerder uitgelegd in deze paragraaf kennen de grondrisico's (altijd al) een eigen berekeningswijze. De kans is hier zo gekozen dat van het brutobedrag naar het nettobedrag wordt.
Het betreft de volgende aspecten:
- Kostenstijgingen, verkopen onder vastgestelde grondprijs, vertragingen in verkoopproces, scope aanpassingen om gebied te kunnen verkopen.
- Er moet meer natuur worden gecompenseerd dan voorzien. Hierdoor stijgen de kosten van bijv grondverwerving.
- Door planuitwerking en/of planwijzigingen kunnen ramingen moeten worden bijgesteld.
- De werkelijke kosten vallen hoger uit dan voorzien doordat het onderzoeksgebied bv net niet de verontreiniging of de archeologische vondst beslaat.

427 Afwaardering vastgoed en grond
Dit betreft het risico dat de functie van vastgoed wijzigt van maatschappelijk in bedrijfseconomisch en/of het risico dat de duurzame intentie tot het in eigendom behouden van maatschappelijk vastgoed wijzigt. De huidige boekwaarde van de strategische aankopen kan hoger zijn dan de actuele marktwaarde. De waardering op toekomstige bestemming voor “warme gronden” moet dan bijgesteld worden naar waardering op huidige bestemming.

Gewijzigde risico's:

761 Oplopende kosten (volume- en prijsontwikkeling) Wmo
Het risico is voor de volumecomponent verlaagd. Met name de aanzuigende werking van het abonnementstarief heeft in 2019 geleid tot oplopende kosten waaraan we ook een meerjarig risico koppelden. In 2020, 2021 en 2022 zagen we echter achterblijvende volumegroei en kostenontwikkeling. Daarvoor liggen diverse oorzaken (Corona, inzet van maatregelen). Het structurele financiële effect na Corona is minimaal gebleken. Daarmee hebben we dit deel van het risico verlaagd. Aangezien er wel sprake is van hogere kosten bij aanbieders die gecompenseerd moeten worden én het vanaf 2026 vervallen van het abonnementstarief blijft er op de volumecomponent een risico. Het risico wordt nu voor een belangrijk deel verklaard door een risico op hogere prijsstijging als gevolg van hogere looneisen die in de Cao’s worden verwerkt.

474 Haalbaarheid besparingspotentieel Hervormingsagenda Jeugd
De hervormingsagenda Jeugd bevat een set aan maatregelen die moeten leiden tot minder beroep op de Wet op de Jeugdzorg. Landelijk loopt het besparingspotentieel van de Hervormingsagenda op naar ruim € 1 miljard (aandeel Apeldoorn 1% = 10 miljoen.  Het Rijk corrigeert dit bedrag op de extra rijksbijdrage voor jeugdzorg die de gemeenten na arbitrage ontvingen. Of de volledige bedragen gerealiseerd worden, is onzeker. De VNG gaf aan een bedrag van € 600 miljoen realistisch te vinden. Daarmee ziet de VNG een risicobedrag van minimaal € 400 miljoen (€ 4 miljoen voor Apeldoorn). Ook binnen dat bedrag van € 600 miljoen zijn nog onzekerheden aanwezig. Bijvoorbeeld doordat acties leiden tot een verschuiving van kosten in plaats van besparing, bepaalde maatregelen in het verleden al binnen Apeldoorn zijn ingevoerd (denk aan de POH's) en/of ervaring leert dat bepaalde kosten moeilijk te beïnvloeden zijn. Analyse van die diverse maatregelen leidt tot een aanvullende risico-inschatting van ruim € 2 miljoen. Daarmee komt het totale risico op ruim € 6 miljoen.

641 Volume- en prijsontwikkeling Jeugdhulp
De Jeugdwet heeft het karakter van een open einde regeling doordat er een zorgplicht is. Daarbij wordt een groot deel van de Apeldoornse jeugdigen buiten de gemeente om via andere toegangen dan het CJG naar jeugdzorg geleid. Dit maakt beheersing van en grip op de uitgaven voor gemeenten zeer lastig / op onderdelen onmogelijk. Dit leidt tot jaarlijks stijgende kosten. Diverse acties zijn en worden ingezet. Dit leidde tot meer inzicht en daar waar mogelijk aanvullende beheersingsmaatregelen. In de huidige budgetten houden wij voor 2024 rekening met een volumestijging van 5% en prijsstijging van 6,5% (scenario 2 prognose). Met de huidige inzichten bleek dat een realistisch percentage. Het risico bestaat echter dat zowel prijs- als volumeontwikkeling anders uitpakt. Bijvoorbeeld door lang aanhoudende effecten van Corona, een nieuwe coronagolf of hogere cao’s etc. Met name die ontwikkeling van de hogere Cao’s is momenteel een actueel onderwerp. In het scenario 3 houden we op onderdelen rekening met een hogere volumegroei (7,5% in 2023/2024) dan waarmee we in het budget rekening houden en zien we een aanvullende prijsstijging van 1,5%. De extra kosten van dit scenario bedragen
€ 3,5 miljoen t.o.v. het scenario 2 zoals wij nu hebben gebruikt voor bepaling van de hoogte van het benodigde budget. Het bedrag is daarmee iets naar beneden bijgesteld.

1641 Begrotingstekorten 2026 en verder
De MPB 2024-2027 kent een tekort - voor ombuigingen - in 2026 en 2027 van € 25 miljoen in het laatste jaar. Mogelijk dat het Rijk een deel van dit tekort oplost door verhoging van de algemene uitkering. Op het VNG congres van 23 juni 2023 is hier nadrukkelijk op aangedrongen. Nu het kabinet demissionair is, blijft de toekomstige financiering van gemeenten ongewis. We gaan er vanuit dat wij in onze eigen begroting voor de helft van het tekort maatregelen moeten nemen. Dat is € 12,5 miljoen. Het risico is daarmee naar boven bijgesteld.

Vervallen risico's:

1441 Nieuw verdeelmodel rijksbijdrage Beschermd Wonen.
Dit risico is geen financieel risico meer omdat vanaf 2022 t/m 2032 een lokale bestemmingsreserve wordt opgebouwd bij overschotten op het regionale MO/BW budget. Deze dient ten behoeve van de transformatie naar beschermd thuis met als maximum per jaar het Apeldoornse deel van het overschot op het budget van de regio voor MO/BW.

De overige financiële TOP-risico's zijn ongewijzigd. Wel is er nog een risico bijgekomen die vanwege de criteria niet onder de TOP-risico's valt, maar die we hier wel apart willen benoemen vanwege het relatief hoge risicobedrag. Dit betreft de onrendabele top van het warmtenet Kerschoten. Dit risico is onderverdeeld in verschillende oorzaken die als gevolg kunnen hebben dat de onrendabele top van het warmtenet hoger wordt dan geraamd. Per saldo telt dit op tot een kans van 20% en gaat gepaard met een netto financieel gevolg van € 6 miljoen. Omdat de kans lager is dan 25% wordt het bedrag onder de overige risico's meegeteld.

Niet-financiële risico’s
Niet ieder risico heeft een financieel gevolg, maar ze kunnen er wel voor zorgen dat wij doelstellingen niet halen en/of dat imago geschaad wordt. Ook die risico’s zijn belangrijk om te beheersen en worden apart in beeld gebracht. Voor de niet-financiële risico’s geldt dat zij als TOP-risico worden aangemerkt als zij een kans > 25% en een score van 4 tot en met 6 waarbij de score als onderstaand wordt bepaald:
De scores betreffen:

• Doelstelling wordt toch gehaald (1), de doelstelling wordt later gehaald (2), de doelstelling wordt niet gehaald (3);
• Imagoschade: geringe schade (1), ernstige schade (2), zeer ernstige schade (3).

Grafisch ziet het risicoprofiel van deze niet-financiële risico’s er als volgt uit: